Əmək münasibətləri çərçivəsində işçi, işəgötürənə vurduğu zərərə görə əsasən “bir aylıq orta əməkhaqqı” həddində cavabdehdir. Tam maddi məsuliyyət yalnız qanunda göstərilən xüsusi hallarda (məs., qəsdən ziyan vurduqda, sərxoş halda ziyan vurduqda, kommersiya sirri yayıldıqda, cinayət tərkibli əməllərdə və s.) və ya tam maddi məsuliyyət haqqında yazılı müqavilə olduqda tətbiq edilir. Zərərin hesablanması, araşdırılması və tutulması prosedurları Əmək Məcəlləsində dəqiq göstərilib. Üçüncü şəxsə ziyan vurulubsa, adətən zərəri işəgötürən ödəyir, sonra əmək hüququnun məhdudiyyətləri daxilində işçidən regress tələb edə bilər. (Natlex)
Hüquqi Baza (Azərbaycan)
- Əmək Məcəlləsi: İşçi–işəgötürən arasında maddi məsuliyyətin yaranması şərtləri, məhdudiyyətləri və prosedurları (məs., Art. 191–206). (Natlex)
- Mülki Məcəllə: İşçinin üçüncü şəxsə vurduğu zərərə görə adətən işəgötürənin (təsviredici mənada “işəgötürən”) məsuliyyəti – MM-nin 1099-cu maddəsi üzrə formalaşmış yanaşma. (constcourt.gov.az)
Məsuliyyət nə vaxt yaranır?
Əmək münasibətləri çərçivəsində tərəflər bir-birinə vurduqları zərərə görə, həmin zərərin qəsdən və ya ehtiyatsızlıq nəticəsində törədilməsindən asılı olaraq məsuliyyət daşıyırlar. Məsuliyyət üçün üç şərt eyni vaxtda olmalıdır:
- faktiki zərərin olması
- qanunazidd hərəkət (və ya hərəkətsizlik)
- səbəbli əlaqə. (Natlex)
Məsuliyyətin həddi: “bir aylıq orta əməkhaqqı” qaydası
Əsas qayda: Əmək Məcəlləsinin 198-ci maddəsinə görə (199 və 200-cü maddələr istisna olmaqla) işçi, işəgötürənə vurduğu zərərə görə bir aylıq orta əməkhaqqısı həddinədək məsuliyyət daşıyır. Bu, işçinin zərəri tam deyil, məhdud həcmdə ödəməsi deməkdir. (Natlex)
Praktik izah: vergiler.az-ın şərhinə görə, bu istisnalar xaricində qalan hallarda “orta aylıq əməkhaqqı” həddi tətbiq olunur; tam məsuliyyət üçün ayrıca əsaslar lazımdır (aşağıda izah edilib). (Vergilər Qəzeti)
Tam maddi məsuliyyət harada tətbiq olunur?
Əmək Məcəlləsinin 199-cu maddəsinə əsasən tam maddi məsuliyyət aşağıdakı hallarda mümkündür:
- Tam maddi məsuliyyət haqqında yazılı müqavilə olduqda (işin xarakteri əmlakın saxlanması, emalı, satışı, daşınması və s. ilə birbaşa bağlıdırsa).
- İşçi əmlakı və digər sərvətləri birdəfəlik etibarnamə və ya digər birdəfəlik hüquqmüəyyənedici sənədlər əsasında (hesabat vermək şərti ilə) işəgötürəndən və ya onun nümayəndəsindən qəbul etdikdə.
- Cinayət və ya inzibati xətanın əlamətləri olduqda (o cümlədən vergi qanunvericiliyinin pozulması).
- Qəsdən ziyan vurulduqda (korlama, məhv etmə və s.).
- Sərxoş (alkoqol, narkotik, psixotrop və s.) vəziyyətdə ziyan vurulduqda.
- Kommersiya sirrinin yayılması və ya böhtan/təhqir nəticəsində işəgötürənin nüfuzuna və sahibkarlıq fəaliyyətinə ciddi zərər vurulduqda.
“Tam maddi məsuliyyət müqaviləsi” və kollektiv məsuliyyət
- İşəgötürən 18 yaşını tamamlamış və fəaliyyəti əmanət edilən əmlakla birbaşa bağlı işçilərlə tam maddi məsuliyyət haqqında yazılı müqavilə bağlaya bilər.
- Ayrı-ayrı şəxslərin payını müəyyən etmək mümkün deyilsə, kollektiv məsuliyyət barədə müqavilə bağlana bilər.
- Belə müqavilə yoxdursa, işçi, cinayət tərkibli hallar istisna, orta aylıq əməkhaqqısı həddində məsuliyyət daşıyır.
(Natlex)
Məsuliyyəti istisna edən hallar (işçi məsul deyil)
Fors-major, təbii fəlakət, normal istehsal–texnoloji risk, işçinin təqsiri olmadan avadanlığın qırılması/zədələnməsi, zəruri müdafiə və son zərurət – bu kimi hallarda işçi məsuliyyət daşımır. Bundan əlavə, işçi adətən “Gələcəkdə qazana biləcəyi gəlirə” görə məsul deyil; yalnız qəsdən gəlirdən məhrum etmə məqsədi sübuta yetirilərsə, məhkəmə qərarı ilə belə tutmalar mümkündür.
Ziyanın məbləğinin hesablanması
- Faktiki zərərlər əsas götürülür.
- Əsas fondlara aid əmlak zədələnərsə – balans (dəyər) dəyəri və amortizasiya nəzərə alınır; digər hallarda bazar qiyməti tətbiq edilir.
Prosedur: araşdırma → qərar → tutulma/məhkəmə
- Araşdırma: İşəgötürən yazılı izahat almalı, ziyanla hərəkət arasında səbəbli əlaqəni və məbləği sənədləşdirməlidir; işçi materiallarla tanış olmaq və etiraz vermək hüququna malikdir.
- Könüllü ödəmə: İşçi zərəri tam və ya qismən könüllü ödəyə bilər (yalnız Məcəllədəki hədlər daxilində). Əvəzləmə (təmir, eynitipli əmlakla) mümkündür – qarşılıqlı razılıqla.
- Tutma qaydası: Zərər “orta aylıq əməkhaqqısı”nı aşmırsa, işəgötürən əmrlə (order) işçinin əməkhaqqından tuta bilər. Aşırsa və ya tam məsuliyyət halıdırsa, işəgötürən məhkəməyə müraciət etməlidir. Məhkəmə zərərin məbləğini azalda da bilər.
Üçüncü şəxslərə vurulan ziyan: kim cavabdehdir?
Mülki qanunvericiliyin formalaşmış izahına görə, əmək funksiyasını yerinə yetirən işçinin üçüncü şəxsə vurduğu ziyana görə adətən işəgötürən mülki məsuliyyət daşıyır (MM 1099 – işçinin delikti üzrə “işəgötürən”in məsuliyyəti prinsipial yanaşma kimi məhkəmə qərarlarında təsdiqlənmişdir). Daha sonra işəgötürən, Əmək Məcəlləsindəki hədlər daxilində işçiyə regress tələbi irəli sürə bilər. (constcourt.gov.az)
Tez-tez rast gəlinən 5 situasiya
- Sərxoş halda avadanlığı qırdı: Tam maddi məsuliyyətdir; zərər tam həcmdə tələb oluna bilər.
- Texnoloji risk nəticəsində nasazlıq: İşçi məsul deyil (normal istehsal riski).
- Kommersiya sirrini yaydı, müştərilər itdi: Tam maddi məsuliyyət + mümkünsə mənəvi zərər tələbləri.
- Anbardan təhvil aldığı mallar əskikdir (etibarnamə ilə): Tam maddi məsuliyyət.
- Tam maddi məsuliyyət müqaviləsi yoxdur, təsadüfi zərər vurulub: Adətən orta aylıq əməkhaqqı həddinədək.
HR/Vəkil üçün qısa yoxlama siyahısı
- İş təsviri: Əmlakla birbaşa işləyən vəzifələr aydın yazılıb?
- Tam maddi məsuliyyət müqaviləsi (lazım olan vəzifələrlə) imzalanıb? Kollektiv lazımdırmı?
- Kommersiya sirri və məxfilik şərtləri müqavilələrdə var?
- Ziyan halında araşdırma aktı, izahat, foto/video, qiymətləndirmə sənədləri toplanır?
- Zərərin məbləği düzgün hesablanır (bazar/balans dəyəri, amortizasiya)?
- Tutma üçün əmr və ya məhkəmə yolu seçimi düzgün tətbiq edilir?
- Üçüncü şəxsə zərərdə işəgötürən–regress ardıcıllığı planlanıb? (constcourt.gov.az)
Yarana biləcək suallar
- İşçinin “orta aylıq əməkhaqqısı” necə tətbiq olunur?
Qayda budur ki, 199–200-cü maddələrdəki tam məsuliyyət halları yoxdursa, işçi ən çox bir aylıq orta əməkhaqqısı qədər cavabdehdir; artıq hissə yalnız məhkəmə ilə mümkündür. - Tam maddi məsuliyyət müqaviləsini hamı ilə bağlamaq olarmı?
Xeyr. Yalnız etibar edilən əmlakla birbaşa işləyən vəzifələr (saxlama, emal, satış, daşınma və s.) üzrə bağlanmalıdır; əks halda məqsədəuyğun deyil. - Gələcəkdə qazana biləcəyi gəlir (uğursuz satış, fürsət itkisi) üçün işçidən tələb etmək olarmı?
Adətən xeyr. Yalnız işçi qəsdən işəgötürəni gəlirdən məhrum etmə məqsədi güdübsə və bu məhkəmədə sübuta yetirilibsə. - Zərərin ödənilməsi necə tutulur?
Məbləğ orta aylıq əməkhaqqını aşmırsa – işəgötürən əmrlə tuta bilər; aşırsa və ya tam məsuliyyətdirsə – məhkəmə qaydası. - Üçüncü şəxsə ziyanı kim ödəyir?
Adətən işəgötürən (MM 1099 üzrə məhkəmə təcrübəsi). Sonra əmək hüququnun hədləri daxilində işçiyə regress tələb oluna bilər.
DİQQƏT
Bu məqalə Azərbaycan qanunvericiliyinə əsaslanır və məlumat xarakterlidir. Konkret vəziyyətiniz üçün mütləq peşəkar hüquq məsləhəti alın.
Hüquqi konsultasiya və dəstək üçün vəkillərimizə tam güvənə bilər; Xidmətlərimizə baş çəkə və əlaqə saxlaya bilərsiniz.
